سیمای بالینی طرحواره نقص/شرم

بیمارانی که چنین طرح واره ای دارند معتقدند افرادی ناقص، معیوب، حقیر، بد، بی ارزش یا دوست نداشتنی اند. بیمارانی که چنین طرح واره ای دارند در روابط صمیمی یا اجتماعی (یا هردو) احساس نقص و بی کفایتی می کنند. رفتارهای معمول این بیماران عبارتند از ناارزنده سازی خودشان و اجازه دادن به دیگران برای ناارزنده سازی آنها.

 چنین بیمارانی ممکن است به دیگران اجازه دهند با آنها بدرفتاری کنند یا حتی به آنها توهین شود. آنها اغلب به انتقاد یا طرد، حساسیت زیادی نشان می دهند و بسته به این که بخواهند تسلیم طرحواره شوند یا آن را به صورت افراطی جبران کنند، ممکن است غمگین و ناراحت یا عصبانی شوند. آنها احساس می کنند به خاطر مشکلاتشان با دیگران، لیاقت سرزنش شدن را دارند. آنها اغلب کمرو هستند و تمایل زیادی به مقایسه خودشان با دیگران دارند. آنها در کنار دیگران احساس ناامنی می کنند، بویژه در ارتباط با افرادی که به خیال آنها، آدمهایی بی عیب بوده یا افرادی که ممکن است نقص هایشان را ببینند.

آنها ممکن است حسود و اهل رقابت باشند، بویژه در حوزه هایی که احساس نقص می کنند. اغلب برای زندگی مشترک، همسری طرد کننده و انتقادگر انتخاب می کنند و ممکن است به افرادی که آنها را دوست دارند، انتقاد کنند. بسیاری از ویژگی های بیماران خودشیفته – مانند خودبزرگ بینی و معیارهای سرسختانه – می تواند نمایی از طرح واره نقص باشد. چنین ویژگی هایی در بسیاری از بیماران به عنوان جبران احساس زیربنایی نقص و شرمندگی عمل می کنند.

 بیماران به دلیل این که ممکن است دیگران نقص های آنها را ببینند از روابط صمیمی یا موقعیتهای اجتماعی کناره گیری می کنند. مشاهدات بالینی نشان می دهد که اختلال شخصیت اجتنابی، شایع ترین نمود طرح واره نقص است که سبک مقابله ای اجتناب را در بر می گیرد. همچنین این طرحواره می تواند به سوء مصرف مواد، اختلال خوردن و مشکلات جدی دیگری منتهی شود.

اهداف درمان

هدف اصلی درمان، افزایش احساس ارزشمندی بیمار است. بیمارانی که طرح واره آنها بهبود پیدا کرده است، معتقدند ارزش دریافت عشق و احترام را دارند. بیماران در صورت بهبود طرح واره نقص، احساس می کنند چنین طرح واره ای یا اشتباه بوده یا این که بسیار اغراق آمیز جلوه داده شده است، این معنا که یا واقعاً واجد ویژگیهای یک فرد ناقص نیستند یا این که محدودیت هایشان در نظر آنها اهمیت کمتری پیدا می کند. علاوه بر این، بیماران اغلب می توانند نقص های خود را اصلاح کنند. حتی اگر نتوانند چنین کاری را انجام دهند، هیچ گاه ارزش خود را به عنوان یک انسان انکار نمی کنند. طبیعت بشر حکم می کند که ناکامل و ناقص باشند، اما با این وجود می توانیم دیگران را دوست داشته باشیم.

بیمارانی که طرح واره آنها بهبود پیدا کرده است در کنار دیگران، احساس راحتی بیشتری می کنند، کمتر احساس آسیب پذیری و بی پناهی می کنند و تمایل بیشتری برای وارد شدن به روابط اجتماعی دارند. چنین بیمارانی در صورت بهبود طرحواره نقص و شرم، به دیگران با دیدی کمتر قضاوت گونه و بیشتر پذیرش گرانه نگاه می کنند و نقص های انسان را از یک منظر واقع بینانه می نگرند. آنها تمایل بیشتری برای صحبت با دیگران نشان می دهند و دیگر سعی نمی کنند بسیاری از جنبه های شخصیت خود را پنهان کنند. آنها حس ارزشمند بودنشان را از دست نمی دهند، حتی وقتی مورد انتقاد یا طرد دیگران قرار بگیرند، آنها تعریف های دیگران را راحت تر می پذیرند و به دیگران اجازه نمی دهند با آنها بدرفتاری کنند، کمتر احساس نقص می کنند و در مورد خودشان و دیگران کمتر حالت بی نقص گرایانه پیدا می کنند. این بیماران بعد از بهبود، در انتخاب همسر، بیشتر دقت می کنند و کسی را بر می گزینند که آنها را دوست داشته و با ایشان به درستی رفتار کند. در مجموع، اگر طرح واره نقص/شرم بهبود پیدا کند، بیماران رفتارهای حاکی از تسلیم، اجتناب، جبران افراطی طرح واره نقص / شرم را بروز نمی دهند.

راهبردهای مهم درمانی

 در خصوص این طرح واره نیز رابطه درمانی محور اصلی درمان قرار می گیرد. اگر درمانگر درباره نقص ادراک شده بیمار، اطلاعاتی به دست بیاورد و در عین حال بتواند از بیمار مراقبت کند، در نتیجه بیمار به احساس ارزشمندی بیشتری دست خواهد یافت. نکته فوق العاده مهم این است که درمانگر، بیمار را مورد تشویق و تمجید فراوان قرار می دهد و خصوصیات مثبت بیمار را به او یادآوری می کند.

هدف راهبردهای شناختی، این است که دیدگاه بیمار در مورد خودش تغییر کند، زیرا چنین فردی معتقد است انسانی بی ارزش و نالایق است. بیماران شواهد تأییدکننده و رد کننده طرح واره را بیان کرده و بین طرح واره اصلی و جنبه سالم که احساس ارزشمندی خوبی برای آنها به ارمغان می آورد، گفتگویی برقرار می کنند. آنها یاد می گیرند توانمندی های خود را پر رنگ جلوه دهند و به نقص هایشان، کمتر اهمیت دهند. آنها سعی می کنند به جای این که خودشان را به عنوان موجوداتی ذاتاً ناقص بنگرند، نقص های خود را در قالب رفتارهای یاد گرفته شده دوران کودکی نگاه کنند که قابل تغییرند. همچنین خودشان را به طور کلی، انسان ناقصی در نظر نگیرند، بلکه خودشان را ثمره زندگی با والدینی انتقادگر بدانند. به این نکته پی برده ایم بیشتر بیمارانی که این طرح واره را دارند واقعاً نقص های مهمی ندارند، بلکه زیر نظر والدینی بی نهایت طرد کننده و انتقادگر بزرگ شده اند. حتی اگر بیمار، نقص هایی داشته باشد، اغلب آنها در فرآیند درمان یا با روش های دیگر قابل رفع اند و اگر برطرف نشوند، آن قدر عمیق نیستند که بیمار آنها را جدی تلقی کند.

بیماران در راهبردهای تجربی باید از طریق تکنیک های برقراری گفتگو و تصویرسازی ذهنی، خشم خود را نسبت به والدین انتقادگرشان بیان کنند. درمانگر در تصویرهای ذهنی دوران کودکی بیمار وارد شده و والدین انتقاد گر و طرد کننده بیمار را با کارهایشان رویارو می سازد و کودک طرد شده را تشویق کرده، از او محافظت می کند و به او آرامش می بخشد. سرانجام بیماران می توانند این نقش را با خودشان ایفاء کنند: انها در تصویر ذهنی خود به عنوان یک بزرگسال سالم عمل می کنند که در برابر والدین انتقادگر می ایستد و کودک طردشده را به آرامش دعوت می کند.

راهبردهای رفتاری،  بویژه رویارویی، برای درمان بیماران اجتنابی از ارزش فوق العاده ای برخوردارند. اگر این بیماران از برقراری روابط صمیمی اجتناب کنند، احساس نقص آنها بدون تغییر باقی خواهد ماند. بیماران سعی می کنند به موقعیت های اجتماعی وارد شوند که می تواند زندگی آنها را ارتقاء ببخشد. علاوه بر این، راهبردهای رفتاری می توانند به بیماران در اصلاح برخی از نقص های واقعیشان (مثل کاهش وزن، بهبود سبک لباس پوشیدن، یادگیری مهارتهای اجتماعی) کمک کنند. همچنین بیماران تلاش می کنند تا افرادی را در زندگی خود برای دوستی و روابط صمیمی انتخاب کنند که حمایت کننده باشند، نه انتقادگر. سعی می کنند همسری را برگزینند که آنها را دوست داشته باشد و بپذیرد.

علاوه بر این، بیماران از طریق تکنیک های رفتاری، یاد می گیرند نسبت به انتقاد، واکنشهای افراطی نشان ندهند. آنها یاد می گیرند انتقاد سازنده را بپذیرند و سعی کنند رفتار خود را تغییر دهند و اگر انتقاد نادرست بود، دیدگاه خود را به فرد انتقادکننده بیان کنند و بگویند انتقادشان قابل قبول نیست. بیماران یاد می گیرند که موضع گیری علیه فرد انتقادکننده یا حمله کردن به او کار درستی نیست. لازم نیست به این شیوه پاسخ دهیم یا ثابت کنیم انتقاد طرف مقابل غلط است. بیماران یاد می گیرند که در برخورد با افراد عیب جو، محدودیتهایی را درنظر بگیرند و بدرفتاری های آنها را تحمل نکنند.

بیماران همچنین سعی می کنند در ارتباط با افراد مهم زندگی که قابل اعتمادند، بیشتر خودافشایی کنند. هرچه آنها بیشتر بتوانند تجاربشان را با دیگران در میان بگذارند و در عین حال خودشان را بپذیرند، بیشتر می توانند بر این طرح واره غلبه کنند. نهایتاً این که بیماران سعی می کنند، رفتارهای جبرانی را کاهش دهند. آنها احساس درونی نقص شان را به وسیله ظاهر بدون عیب و ایراد، پیشرفت افراطی، ناارزنده سازی دیگران یا منزلت طلبی جبران نمی کنند.

نکته مهم این است که درمانگر باید دیدگاهی پذیرشی و غیر قضاوتمندانه در خصوص بیمارانی که این طرح واره را دارند، اتخاذ کند. خیلی مهم است که درمانگر به عنوان یک انسان کامل جلوه نکند. درمانگر نیز مانند هر انسان دیگری اشتباه می کند و نقص هایش را می پذیرد.

مشکلات ویژه این طرح واره

اکثر بیمارانی که چنین طرح واره ای دارند، از وجود آن ناآگاهند. تعداد زیادی از آنها نیز به جای احساس درد این طرح واره، سعی در اجتناب یا جبران افراطی آن دارند. بیماران مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته، نمونه بارز کسانی هستند که به احتمال زیاد طرح واره نقص دارند و کمتر احتمال دارد از وجود چنین طرح واره ای آگاه باشند. بیماران خودشیفته اغلب علاقمندند به جای این که برای تغییر خودشان تلاش کنند با درمانگر رقابت کنند یا او را دست کم بگیرند.

بیمارانی که طرح واره نقص دارند ممکن است اطلاعاتی درباره خودشان بروز ندهند، زیرا از این کار خجالت می کشند. زمان زیادی طول می کشد تا این بیماران تمایل پیدا کنند تمام خاطرات، تمایلات، رفتار و احساسات خود را با درمانگر در میان بگذارند. تغییر این طرح واره، مشکل است و هرچه انتقاد و طرد والدین شدیدتر و در اوایل دوران کودکی بیمار صورت گرفته باشد، بهبود آن با مشکل بیشتری روبرو خواهد شد.

منبع : طرحواره درمانی(جلد۱) / راهنمای کاربردی برای متخصصین بالینی / نویسنده: جفری یانگ، ژانت کلوسکو، مارجوری ویشار / مترجم: دکتر حسن حمید‌پور، دکتر زهرا اندوز