تربیت جنسی از تولد تا سه سالگی

آشنایی با مراحل رشد و یادگیری کودک در هر مقطع سنی، عامل بسیار مهم و کلیدی در تربیت است. چرا که با آگاهی و شناخت کامل از ویژگی ها، توانایی ها ومیزان درک کودک از دنیای اطراف است که می توان برنامه ریزی مناسب –و نه کمتر یا بیشتر از سطح درک او- را طراحی و اجرا کرد. تربیت جنسی نیز قطعا از این قانون مستثنی نیست و لازم است قبل از هر چیز ببینیم کودک در مراحل رشد خود- یعنی بر اثر تغییرات زیست شناختی در بدن و مغز که منجر به عملکرد های روانشناختی می شود- چه توانایی هایی دارد و چه چیزهایی را درک می کند.

در این مبحث، ابتدا ویژگی های شناختی- جنسی در مراحل رشد را بیان نموده و سپس به شرح کامل مراحل می پردازیم.

ویژگی های شناختی- جنسی کودکان صفر تا سه سال

1. تشخیص و تمیز دادن جنسیت ها از روی ظاهر افراد و لباس ها
2. یادگیری اسم اندام ها
3. یادگیری کارکرد دفعی اندام های تناسلی
4. کشف نوازش به عنوان وسیله ی کسب لذت
5. کنجکاوی نسبت به برهنگی خود و دیگران
6. لمس اندام تناسلی و کشف تجربه ی لذت حاصله از لمس آن

ویژگی های شناختی- جنسی کودکان ۶-۴ سال

1. درک کامل تفاوت های ظاهری و فیزیولوژیک دو جنس
2. آغاز پرسش های مرتبط با تولد و بارداری
3. شکل گیری هویت جنسی
4. آغاز درک و یادگیری نقش های جنسیتی
5. لمس آگاهانه و عامدانه ی اندام تناسلی به قصد لذت بردن
6. آغاز بازی های جنسی
7. شروع یادگیری تابو ها و ممنوعیت های اجتماعی- فرهنگی در مورد مسائل جنسی
8. یادگیری نام های عامیانه و خیابانی اندام های جنسی

ویژگی های شناختی- جنسی کودکان ۹-۷سال

1. درک و اصرار بر نقش های جنسیتی آموخته شده
2. آغاز سوالات مربوط به بلوغ
3. آگاهی نسبت به رابطه بین اندام های تناسلی و بارداری
4. بازی جنسی
5. یادگیری برخی از فحش ها و جوک ها در مورد مسائل جنسی
6. کنجکاوی درباره ی رابطه جنسی در بزرگسالی

در این بخش به چگونگی تربیت جنسی در گروه سنی صفر تا سه سال می پردازیم.

گروه سنی صفر تا سه سال

نوزادان در بدو تولد،نسبت به تمامیت بدن خود درکی ندارند و بتدریج نسبت به اندام ها و کلیت بدن خود شناخت پیدا می کنند. مراحل این شناخت که از طریق لمس صورت می گیرد از انگشتان دست و مکیدن شست شروع میشود تا سایر اعضا و نوزاد می آموزد که یک مجموعه و کلیتی وجود دارد که همواره ،همراه اوست و این کلیت بدن نام دارد . کودکان به هنگام شستشو های بعد عمل دفع تجربه های لمسی دریافت میکنند ولی هیچ تصویر و شناخت مستقیمی از آن ندارند. کم کم در موقعیت های برهنگی با لمس آن به شناخت بهتری از شکل و احساس حاصل از لمسش دست می یابند. همچنین نوزاد در این دوران بر اثر تجربه در آغوش گرفته شدن و نوازش توسط والدین و اطرافیان، لمس را نه فقط به عنوان ابزار شناسایی بلکه منبع کسب لذت و آرامش خواهند شناخت.

در فرایند زبان آموزی که از مراحل مهم رشد است کودکان نام اندام های تناسلی را به همان نامی که اطرافیان بکاربرده اند ، می آموزند. به هنگام آموزش آداب دفع ادرار و مدفوع از طریق  حالات و کلمات والدین مفاهیم بسیاری را در باره ی اندام تناسلی خود می آموزند. ویژگی دیگر این مقطع سنی ، توجه به تفاوت های بین دو جنس است. توجه اغلب کودکان محدود به تفاوت ظاهری مو، سینه و لباس است. اگر والدین ممنوعیت ها و محدودیت های غیر ضروری ایجاد نمایند ،کودکان کنجکاوی های بیشتری نشان خواهند داد. فرایند گفتگو و نحوه پاسخ گویی به سوالات کودکان تاثیر مهمی در نحوه ی شکل گیری هویت جنسی آن ها خواهد داشت.

تربیت جنسی کودکان صفر تا سه سال 

لمس و تماس پوستی

چنانچه قبلا هم گفته شد تربیت جنسی همراه با سایر آموزش ها و یاد گیری ها از بدو تولد صورت می گیرد. اولین تجربه نوزاد با دنیای بیرون از رحم ، لمس شدن است. تجربه نوازش و ارتباط جسمانی برای سلامت انسان حیاتی است. نوازش، بوسه،  ارتباط چشمی و کلمات خوشایند از جانب مادر و پدر به کودک لذت ،عشق و اعتماد و امنیت می دهد که نوزاد برای سلامت و تکامل مسیر های دستگاه لیمبیک به آن ها نیاز دارد. تماس پوستی علاوه بر اثرات درمانی بر بیماری هایی چون بیش فعالی و ضعف سیستم ایمنی به علت ترشح هورمون های دوپامین و سروتونین باعث واکنش های ضد اضطرابی و ضد افسردگی در بدن می باشد. برخی والدین آگاهانه یا نا آگاهانه فرزند دختر خود را بیشتر از فرزند پسر نوازش میکنند و پسر ها از دریافت نوازش محروم می کنند. در بحث تربیت جنسی و پیشگیری از آزارجنسی کودکان؛ نوازش و در آغوش گرفته شدن از این جهت اهمیت دارد که علاوه بر انتقال احساس محبت و با ارزش بودن که در شکل گیری هویت کودک نقش اساسی دارد با ارضای نیاز به لمس و گرسنگی پوستی کودک در کودکان باعث می شود کمتر جذب محبت و نوازش افراد ناشناس و احتمالا نامناسب قرار گیرند.

آشنایی با اندام های بدن

همانطور که گفته شد نوزادان در روند کشف بدن خود، معمولا در پنج یا شش ماهگی در هنگام تعویض پوشک، اندام تناسلی خود را لمس می کنند و با ممانعت والدین روبرو می شوند.  با افزایش سن کنجکاوی کودکان بیشتر شده و منع والدین انگیزه آن ها را برای کنجکاوی بیشتر ، افزایش می دهد. کودک برایش سوال می شود که چرا لمس این قسمت زشت و بد، تا بدین حد خوشایند و آرامش بخش است؟

در تربیت جنسی یکی از اولین اهداف ، انتقال این پیام به کودک است که هیچ عضو بد و زشتی در بدن وجود ندارد و همه ی اعضای بدن اهمیت و ارزش یکسان دارند. از این رو به والدین توصیه می شود هنگام تعویض پوشک و شستشوی وی از هر گونه واکنش کلامی و غیر کلامی که کوچکترین حس انزجار ، نفرت یا کراهت را منتقل کند احتراز کنند تا احساس یا تداعی ناخوشایندی نسبت به اندام تناسلی در ذهن کودک شکل نگیرد. این نکته حایز اهمیت است که عمل دفع برای کودکان تجربه شگفت انگیز و لذت بخشی است و در صورت ابراز ناراحتی والدین دچار نگرانی و اضطراب می شوند. بمنظور حل این تعارضات، کافی است بعد از شستشو، کودک دقایقی بدون دخالت والدین فرصت لمس و شناسایی اندام تناسلی خود را داشته باشد.

نام گذاری اندام ها

یکی از آموزش ها و رفتار های نادرستی که کودک را نسبت به اندام تناسلی خود کنجکاو تر می کند عدم نامگذاری یا نام های نادرست اندام تناسلی توسط والدین است. هنگامی که کودکان وارد اجتماع هم سن های خود می شوند با نام های دیگری روبرو می شود که ان ها را بیشتر سر در گم میکند.  در این زمینه می توان از دستگاه تناسلی ؛ اندام تناسلی و یا قسمت خصوصی نام برد تا کودکان کمتر دچار تعارض گردند.

برهنگی و کنجکاوی نسبت به بدن دیگران

با شروع آموزش آداب توالت رفتن و یا روی لگن نشستن، کودک وارد مرحله ی درک مفهوم برهنگی و قوانین مربوط به آن می شود. از اولین باری که کودک می تواند بنشیند و دفع ادرار و مدفوع خود را ببیند، مجذوب این فرایند شگفت انگیز بدن خود می شود و تا جایی که والدین اجازه می دهند شروع به کشف و انجام آزمایش و تجربه های جدید می کنند. بسیاری از والدین در چنین موقعیت هایی با بکاربردن کلماتی مثل” کثیفه، زشته ، بده ، عیبه ” تلاش می کنند اصول اخلاقی و شرم و حیا را در کودک خود ایجاد کنند. البته لزوما کودک این پیام ها را در یافت نمی کند ، فقط می بیند که بین هیجانات او نسبت به تولیدات بدنش و علاقه ی او به کشف احساسات و تجارب جدید مربوط به اندام تناسلی و نارضایتی ، تنبیه و توبیخ والدینش ارتباط مستقیمی وجود دارد که او دلیلش را نمی فهمد. در نتیجه فقط سوالات بیشتر و پیچیده تری در ذهنش مطرح می شود، سوالاتی از قبیل:

• آیا فقط اندام تناسلی من زشت و بد است یا برای دیگران هم زشت و بد است.
• آیا دیگران هم اندام تناسلی شبیه من دارند؟ همین احساسات و تولیدات را تجربه می کنند؟
• آیا دیگران هم نباید به اندام تناسلی خود دست بزنند؟ یا دیگران اجازه دارند؟

همه ی این سوالات محرک رفتار های بعدی کودک در تلاش برای دیدن بدن برهنه ی بقیه و جلب توجه کودک به تفاوت های بین دو جنس است.

در این زمینه  نمی توان یک توصیه کلی کرد زیرا بر اساس فرهنگ های متفاوت روش های خانواده ها  متفاوت است اما چند اصل بنیادی مهم است که حتما در این زمینه باید در نظر گرفته شود:

1. هر رفتاری باید هم راستا و هماهنگ با دو هدف نخست تربیت جنسی باشد یعنی هم آگاهی دهنده و درست باشد و هم در جهت حفظ ارزش و کرامت هر دو جنس.
2. با سایر رفتار ها ، قوانین و ارزش های خانواده هم خوانی داشته باشد تا مفاهیم و ارزش ها در موقعیت های مختلف یکدیگر را تقویت کنند.
3. حداکثر تناسب را با محیط پیرامون و فضای زندگی کودک داشته باشد تا کودک از دریافت پیام های متناقض ،دچار تعارض و سردرگمی نشود.

پیشگیری از سواستفاده ی جنسی کودکان صفر تا سه سال

در بخش های قبل ، نکاتی که به تقویت و تثبیت احساس ارزشمندی کودک کمک می کند ذکر شده اند. مواردی چون نام گذاری درست اندام تناسلی ،خودداری از زشت ، بد و کثیف خواندن اندام تناسلی و هر آنچه به اندام ها و عمل دفع مربوط می شوند، تاکید بر طبیعی و ارزشمند بودن همه ی اندام های بدن و مواردی از این قبیل. برای شروع آموزش نکات ایمنی مربوط به پیشگیری از سواستفاده ی جنسی، دو مفهوم “عمومی و خصوصی “و قانون” لمس” مهم ترین مفاهیمی هستند که به کودکان آموزش داده می شوند.

هدف از آموزش مفهوم ” عمومی و خصوصی” این است که کودک یاد بگیرد هر چیز طبیعی و عادیی ، لزوما عمومی و در ملا علم نیست. بدیهی است منظور از خصوصی در اینجا محرمانه و پنهان بودن نیست بلکه بیشتر شخصی و محدود بودن است.  آموزش معمولا در موقعیت های ملموس و قابل درک صورت می گیرد مانند زمان بازی، حمام کردن یا توالت بردن کودک  که موقعیت های مناسبی هستند تا مفاهیم متفاوت ، بیان وتمرین شوند. مثلا هنگام مسواک زدن یا تعویض لباس کودک می توان توضیح داد که همه آدم ها وسایلی دارند که بابقیه شریک می شوند و سایرین هم می توانند از این وسایل استفاده نمایند، مثل کتاب و اساباب بازی ها اما وسایلی هم هست که فقط به یک نفر تعلق دارد و دیگران نباید از وسایل شخصی دیگری استفاده کنند. مانند مسواک ، لباس زیر و… بدن هر فرد به خودش تعلق دارد و بسیار مهم و با ارزش است. در بدن هم بخش هایی وجود دارد که همیشه دیده می شوند مانند سر ، صورت ، دست ها و پاها البته گاهی اوقات پوشانده می شوند. قسمت های عمومی بدن هرگاه خود فرد اجازه دهد ،دیگران می توانند لمس کنند ؛ مثلا اجازه می دهد او را بغل کنند یا بوس نمایند . قسمت های خصوصی بدن دو دسته اندام هستند دسته اول: اندام هایی که تقریبا همیشه با لباس پوشانده می شوندو فقط در حمام و توالت برهنه و بدون پوشش قرار می گیرند مثل اندام تناسلی و پستان در دختر ها که هیچ کس اجازه ندارد آن ها را ببیند و یا لمس کند مگر در صورت شستشو یا معاینه پزشک در حضور والد. دسته ی دوم : اندام هایی که اگر چه بدون پوشش اند و همواره در معرض دید ولی به علت خصوصی بودن وحساسیت آن ها نیاز به مراقبت ویژه دارند.

بعد این توضیحات بتدریج  می توان قوانین و توصیه های لازم را در مراقبت از قسمت های خصوصی بدن به کودک آموزش داد:

1. با دست کثیف قسمت های خصوصی بدن خود را لمس نمی کنیم.
2. به هیچ عنوان به قسمت های خصوصی دیگران دست نمی زنیم و به آن ها هم اجازه نمی دهیم چنین کاری را انجام دهند.
3. مراقبیم به قسمت های خصوصی بدن خود و دیگران ضربه وارد نکنیم.
4. هیچ شی را وارد قسمت های خصوصی بدن خود و دیگران نمی کنیم و چنین اجازه ای به دیگران هم نمی دهیم.

نکته آخر هیچ گاه کودکان را در موقعیت هایی قرار ندهید که مجبور شوند بدون تمایل خودشان ،دیگران آن ها را ببوسند یا بغل کنند  یا مجبور شوند دیگران را به زور ببوسند و بغل کنند. وظیفه والدین محافظت از کودکان و تامین امنیت آن هاست .هیچ گاه نبایدتلاش کنند نظر کودک را صرفا به خاطر رضایت خود یا بزرگسال دیگری عوض کنند و دلیل بیاورند که او تو  را دوست دارد ، اگر اجاز ندهی تو را ببوسد ناراحت خواهد شد. چنین کاری نتایج بسیار خطرناکی بدنبال خواهد داشت چرا که اولا کودک یاد می گیرد که باید از خواسته های بزرگ تر ها ، صرف نظر از نوع خواسته شان اطاعت کرد چرا که بچه خوب در برابر خواسته ی بزرگ ترش فقط اطاعت می کند. ثانیا چنین نتیجه می گیرد که احساس  و خواسته ی بچه ها مهم نیست، رضایت و خواسته ی بزرگ تر ها مهم است و این طرز فکر ها او را کاملا در معرض خطر قرار می دهد.

کتاب” آنچه دوست داریم کودکان درباره ی آزار و سواستفاده بدانند ” به زبانی ساده برای کودکان آموزش های مربوط به تربیت جنسی را بیان نموده است.

منبع: حسامی ، فاران (۹۷). تربیت جنسی کودکان از تولد تا نه سالگی. نشر: دانژه

حسامی ، فاران (۸۷). آنچه دوست داریم کودکان درباره ی آزار و سوءاستفاده بدانند.نشر: اژدهای طلایی